تاریخ ماکو

کتاب تاریخ ماکو با برگردان رسالهٔ پرفسور مینورسکی با عنوان ‹‹آثار باستانی ماکو، یادداشت های سفر›› آغاز می شود و به دنبال آن، مؤلف کتاب توضیحات گسترده ای پیرامون یادداشت های مسافرت مینورسکی در اختیار خواننده قرار می دهد. در این توضیحات دربارهٔ اورارتوها، وضع جغرافیایی و تاریخی ارمنستان از آغاز تا فروپاشی حکومت شوروی و اعلام استقلال در1991م، شرح و توضیح نام های جغرافیایی و تاریخی، از جمله ‹‹کلیسای طاطاوس یا فادی مقدس، معروف به قره کلیسا››، کتیبهٔ اورارتویی بسطام و قلعهٔ قپان اطلاعات بسیاری آورده شده است
در بخش های بعدی کتاب به تاریخ ماکو پرداخته شده و از جمله دربارهٔ وجه تسمیهٔ ماکو از یاقوت حموی نقل شده است که می گوید: ‹‹ماکو محل زندگی روحانیون زرتشتی بوده و در اصل ماگوش نام داشته است که به مرور ایام ماکو شده است››. همچنین از موسی خورن (خورِناتسی) تاریخ نگار ارمنی سدهٔ پنجم میلادی سخن به میان آمده که ماکو را مادکوه دانسته است. مینورسکی نیز احتمال می داده که ماکو همان مادکوه باشد.
در بخش تاریخچهٔ ماکو آمده است که قدیم ترین ابنیهٔ تاریخی ماکو مربوط به دورهٔ اورارتوها یا خالدهاست. پیوتروفسکی، اورارتوشناس روس، می گوید که سکنهٔ اولیهٔ ماکو اورارتوها بودند و شهر بزرگ آنان به نام روسا در نزدیکی بسطام بنا گردیده بود. پس از سقوط حکومت اورارتو ماکو بخشی از ارمنستان گردید. در این زمان ماکو در منطقهٔ آرتاز، یکی از بخش های ایالت واسپوراکان ارمنستان بود و در زمان های قدیم به آن بخش شاوارشاوان می گفتند. به گفتهٔ موسی خورن، بعدها به یاد وطن اصلی آلان ها، که آرتاشِس شاه ارمنستان آنان را به اینجا کوچانیده بود، این محل آرتاز خوانده شد. در سده های میانی ماکو کشور رسولان خوانده می شده و نقش مهمی در تاریخ اقتصادی، سیاسی و کلیسایی ارمنیان داشته است.